Η ιστορία της Ελιάς και του Λαδιού χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στην Κύμη βρέθηκε απολιθωμένο φύλλο της Ευρωπαϊκής Ελέας που χρονολογείται 50.000 χρόνια. Η ελιά αντανακλά χιλιάδες χρόνια ελληνικής ιστορίας και παράδοσης, καθώς το ελαιόδεντρο σε άγρια μορφή υποστηρίζεται ότι πρωτοεμφανίστηκε στην Ελλάδα το 12000 π.Χ. και καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά, σύμφωνα με την ιστορία, από τους Σύριους ή από τον Μινωικό πολιτισμό μεταξύ 3500-2500 π.Χ.
Ο A. De Candolle στη μελέτη του «Οι ρίζες των καλλιεργούμενων φυτών», καθώς και άλλοι ιστορικοί συγγραφείς, θεωρούν σαν τον πιο πιθανό τόπο προέλευσης της ελιάς, περιοχές της Συρίας και της Μικράς Ασίας, των οποίων οι βουνοπλαγιές είναι κατάφυτες με αγριελιές. Αυτό όμως δε θεωρείται καθοριστικό, γιατί αγριελιές συναντώνται σε όλη τη Μεσόγειο, όπως στα βόρεια παράλια της Αφρικής, στην Ισπανία, στη Νότια Ιταλία, στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Ο Αναγνωστόπουλος (1951) υποστήριξε, βάσει των ευρημάτων των ανασκαφών της Κνωσού, ότι η πατρίδα της ελιάς είναι η Κρήτη. Την υπόθεση αυτή ενισχύει και το γεγονός ότι, το όνομα της ελιάς είναι ελληνικό και διατηρήθηκε σε όλες τις γλώσσες.
Το λάδι ελιάς ή το «χρυσό υγρό», σύμφωνα με τον Ομηρο, κατά την αρχαιότητα δεν ήταν απλά μία τροφή, αλλά αποτελούσε σύμβολο υγείας και δύναμης, φάρμακο, καθώς επίσης πηγή μαγείας και θαυμασμού. Συγκεκριμένα, στην αρχαία Ελλάδα, οι αθλητές το έτριβαν σε όλο τους το σώμα, γιατί πίστευαν ότι θα τους χαρίσει δύναμη και τύχη και οι πολεμιστές μύρωναν με αυτό τα κεφάλια των ευγενών και έριχναν σταγόνες στα κόκαλα των νεκρών αγίων και των μαρτύρων, καθώς ήταν έμβλημα καθαγιασμού και αγνότητας.
Για τους Έλληνες, η ελιά ήταν συνδεδεμένη με την κοινωνική και οικονομική ζωή. Είχε άμεση σχέση με τον πολιτισμό, την τέχνη, την ποίηση, τις συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα, την παράδοση, την θρησκεία. Συνδέθηκε με τη ζωή και το θάνατο. Θεωρήθηκε δέντρο ιερό και προστατευόμενο ιδιαίτερα. Υπήρξε σύμβολο Ειρήνης, Νίκης, και Φιλίας των Λαών, καθώς επίσης και της Σοφίας.
Η ελιά κατά την αρχαιότητα
Από την αρχαιότητα έως και σήμερα, οι έννοιες «Μεσόγειος» και «Ελιά» είναι σχεδόν ταυτόσημες. Σύμφωνα με τον ιστορικό της Μεσογείου, Φ.Μπροντέλ, «Η μεσόγειος αρχίζει από εκεί που φυτρώνουν οι πρώτες ελιές και τελειώνει εκεί που αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα δάση με φοίνικες στην Αφρικανική ήπειρο».
Από τα προϊστορικά χρόνια, ο άνθρωπος ξεκίνησε να συλλέγει τον καρπό των άγριων ελαιοδένδρων. Η ποσότητα του καρπού όμως δεν ήταν μεγάλη, οπότε ξεκίνησε την συστηματική παραγωγή ελαιοκάρπου, μεταμορφώνοντας τις αγριελιές σε καλλιεργήσιμα ελαιόδεντρα.
Η διαδικασία αυτή ήταν μακρόχρονη και επίπονη και υποστηρίζεται ότι ξεκίνησε από την Κρήτη, όπως υποστηρίζει και ο Γάλλος ερευνητής Paul Faure. Σύμφωνα με την κρητική μυθολογία, η κρητική θεά Αθηνά, η οποία φαίνεται πως σχετίζεται με τη μινωική θεά των Όφεων, γεννιέται στις εκβολές του ποταμού Τρίτωνα και δωρίζει το ιερό δέντρο στους Μινωίτες. Σημαντική σ`αυτό το μύθο είναι η αναφορά της Πότνιας Αθάνας στις πινακίδες της Γραμμικής Β’ Γραφής που βρέθηκαν στην Κνωσό και δείχνει τη σύνδεση της θεάς με την προϊστορική θρησκεία της Κρήτης.
Είναι σαφές ότι η συστηματική καλλιέργεια της ελιάς συνέβαλε σημαντικά στην αλματώδη ανάπτυξη του Μινωικού πολιτισμού, καθώς το ελαιόλαδο ήταν το πιο σημαντικό προϊόν για εξαγωγή, κυρίως στην Αίγυπτο. O Μίνωας, σύμφωνα με αρχαιολογικές πηγές, αλλά και οι διάδοχοί του ήταν οι πρώτοι προστάτες του ιερού δέντρου της ελιάς, το οποίο και εικάζεται ότι έπαιξε καθοριστικό οικονομικό ρόλο κατά την ακμή της μινωικής κυριαρχίας. Μάλιστα μέσα σε ένα πηγάδι στη Ζάκρο της Κρήτης, βρέθηκαν οι αρχαιότερες επιτραπέζιες ελιές του κόσμου ηλικίας 3500 ετών, για τις οποίες εικάζεται ότι ήταν αντικείμενο αφιέρωσης κάποιου Μινωϊτη ιερέα προς τις χθόνιες θεότητες, οι οποίες σύμφωνα με τις λατρευτικές πρακτικές της εποχής.
Η Κρήτη έως και σήμερα συγκεντρώνει το ενδιαφέρον όλων εκείνων που ασχολούνται με την καταγωγή και την εξέλιξη της ελιάς στον ελλαδικό και μεσογειακό χώρο. Άλλωστε, η πληθώρα των γραπτών μαρτυριών από τη Μινωική περίοδο και των αρχαιολογικών ευρημάτων που βρέθηκαν στο νησί είναι τόσο μεγάλη, ώστε δικαίως συντηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον των επιστημόνων. Σε πινακίδα που βρέθηκε στην Κνωσσό και στην οποία υπάρχουν σημαντικές πληροφορίες για την αρχαία λατρεία, αναφέρονται ποσότητες ελαιολάδου που προορίζονταν για κάθε ιερό.
Στην Κλασική περίοδο η καλλιέργεια της ελιάς πολλαπλασιάζεται. Η Αθήνα, η οποία εκείνη την περίοδο αποτελούσε το οικονομικό κέντρο της Ελληνικής επικράτειας, θεωρούνταν απ’ όλο τον αρχαίο κόσμο ως η «Μητρόπολις των καρπών». Η αθηναϊκή πολιτεία εφάρμοζε αυστηρή πολιτική στη γεωργική οικονομία έχοντας άμεση παρέμβαση σε αυτήν. Άλλωστε, οι ελιές για τους αρχαίους Αθηναίους ήταν ιερά δέντρα τα οποία προέρχονταν από την ελιά που φύτεψε η ίδια η θεά Αθηνά στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Ήταν οι «μορίαι» ελιές της Αθήνας. Ο σεβασμός προς αυτά τα δένδρα έφτανε στο σημείο του να αποτελεί ποινικό αδίκημα η εκρίζωση των ιερών ελαιοδένδρων.
Σήμερα, η ελιά είναι η πρώτη σε σπουδαιότητα δενδρώδης καλλιέργεια στη χώρα μας και η Ελλάδα είναι η τρίτη χώρα στον κόσμο σε παραγωγή ελαιολάδου. Με την καλλιέργεια της ελιάς απασχολείται περίπου το 1/3 του αγροτικού πληθυσμού της χώρας, ενώ σε πολλές περιοχές το ελαιόλαδο αποτελεί αποκλειστικό εισόδημα των αγροτών. Περίπου το ¼ της συνολικής έκτασης της Κρήτης καλύπτεται από ελαιόδεντρα, τα οποία αποτελούν το 65% της γεωργικής γης του νησιού, ενώ είναι η δεύτερη περιφέρεια στην Ελλάδα σε αριθμό ελαιοδέντρων.